Ayurvedik Beslenme

Bu yazımda kadim sağlık sistemlerinden biri olan ‘ayurveda’dan biraz bahsetmek istiyorum. Ayurveda, binlerce yıl önce Hindistan’da ortaya çıkmış, dünyanın en eski bütünsel sağlık sistemlerinden / bilimlerinden  / geleneklerinden / felsefelerinden biri. Sankritçe’de “ayu” hayat, “veda” bilgi/bilim demek. Ayurveda, ‘sağlıklı bir hayatı nasıl yaşayacağımızın bilgisi’ anlamına gelmektedir. 

Arzu Özev

Ayurveda’nın odağı, doğa ile uyum içinde günlük bir rutin, beslenme şekli ve yaşam biçimi belirleyerek tabiata uygun bir şekilde, hasta olmadan yaşamak için gerekli önlemleri almaktır. Yoganın ayrılmaz bir parçası olan ayurveda beş element prensibine dayanıyor: Hava, su, ateş, toprak, boşluk. Bu beş element doğada olduğu gibi insan bedeninde de mevcut. Kişinin yaratılışı, doğası anlamına gelen “prakruti”, bu beş elementin niteliklerinden oluşuyor ve üç dosha’ya karşılık geliyor: Vata (hava ve boşluk), Pitta (ateş ve su)  ve Kapha (toprak ve su).

Prakruti’nin (doğanın) üç prensibi var: Satva (safiyet, sükunet, neşe), rajas (arzu, hareket, ihtiras), tamas (atalet, durgunluk, depresyon). Doğanın bu prensipleri her şey için olduğu gibi yiyecekler için de geçerli. Yediğimiz içtiğimiz her şey fiziksel, zihinsel ve ruhsal olarak bünyemizde belli sonuçlar doğuruyor. Beslenme biçimimiz davranışlarımızı, ruh halimizi ve şiddete yönelimimizi belirliyor. Örneğin işlenmemiş gıdalar, tahıl, bakliyat, kuruyemişler, mevsim sebze ve meyveleriyle, yani ‘satvik’ beslendiğimizde zihnimiz sükunete kavuşuyor, fiziksel, bedensel ve ruhsal olarak kendimizi daha mutlu, saf ve enerjik hissediyoruz. Öfkemiz sakinleşiyor, daha barış içinde oluyoruz. Çay, kahve, şeker, fazla baharatlı yiyeceklerle ‘rajasik’ ağırlıklı beslendiğimizde ise endişe, evham takıntılar, huzursuzluk, ajitasyon, öfke ve şiddete yönelim artıyor. Alkol, fazla yağlı yiyecekler, kızartmalar, dondurulmuş, beklemiş, işlenmiş yiyecekler, kırmızı et, tavuk gibi ‘tamasik’ ağırlıklı bir beslenme şekli ise bizi yorgunluk, isteksizlik, atalet ve depresyona sürüklüyor. Bu yüzden beslenme düzeninde dengenin bulunması için ayurveda, satvik yiyeceklerin ağırlıklı olduğu bir beslenme biçimini öneriyor.

Ayurveda’ya göre sağlıklı bir insanın tanımı şöyle:

(Swastha: Tam bir sağlık hali)

• Tüm doshaları dengede olmalı:  Vata, pitta ve kapha dengeli bir halde olmalı. Doshalar dengeden çıktığı zaman, arttığı veya düştüğü zaman ‘vaishamya’, yani hastalık oluşur.
• Sindirim ateşi (agni) denge halinde olmalı: Ayurveda’ya göre bir kişinin sağlığı, sindirim sisteminin kuvvetli olmasına bağlı. Güçlü bir sindirim, sağlığın anahtarı.
• Dokular (dhatular) ve atıklar (malalar) normal olarak çalışmalı: Toksinlerin vücuttan düzenli bir şekilde atılımı (dışkı, idrar, ter) sağlığın bir başka işareti. Toksinler (ama) atılmadığı zaman vücutta tıkanıklıklara yol açarak bağışıklık sistemini zayıflatıyorlar.
• Duyu organları, zihni ve ruhu huşu halinde olmalı: Ayurveda’da sinir sistemine, duyu organlarına ve zihin durumuna özellikle önem verilir. Bunlar denge içinde çalışmadıklarında hastalıklar baş gösterir. Ayurveda’da, kişinin zihinsel sağlığı fiziksel sağlığından daha bile önemlidir.

AYURVEDİK RUTİN

Ayurveda, öncelikle hasta olmamak için gerekli önlemleri alıp, sağlıklı bireyin sağlığını korumak,  hasta olanı ise tedavi etmek esasına dayanıyor. Ayurveda’ya göre tam bir sağlık hali, zihin, beden ve ruhun kendi aralarında ve evrenle arasındaki uyum, dengede ve bütünlükte saklı. Bu uyumun bozulması ise sağlığın bozulmasına ve hastalıklara sebep oluyor. Ayurveda’ya göre sağlık ve mutluluğun sırrı düzenli bir günlük yaşam. Ayurvedik yaşamda doğayla uyumu yakalamak için sabahın erken saatlerinde kalkmaya ve sabah rutinine çok önem veriliyor.

Günün belli saatlerinde vata, pitta ya da kapha dominant oluyor. Günlük rutinimizi bu doshalara göre belirlediğimizde, doğa ile uyum haline geliyoruz. Örneğin Kapha; sabahları ve akşamları dominant oluyor. Pitta, öğle zamanı ve gece yarısı; Vata ise gün doğarken ve günbatımında aktif.

Aynı şekilde mevsimleri göz önünde bulundurduğumuzda da kapha (toprak ve su) zamanı kış biterken, ilkbaharın ilk zamanları; pitta (ateş ve su) zamanı ilkbaharın sonu, yaz zamanları; vata (hava ve boşluk)  zamanı ise sonbaharın bitişi ve kış mevsimi.

Ayurveda, insanın doğanın bir parçası olduğu ve doğa ile uyum içinde olduğumuzda gerçek anlamda sağlıktan bahsedebileceğimiz esasına dayanıyor. Bu yüzden de Ayurveda’da güneşin ritmine göre belirlenmiş günlük rutine çok önem veriliyor. Bu rutin, şöyle seyrediyor:

Gün doğmadan uyanmak  

Uyanır uyanmaz bir bardak ılık su içmek

Bağırsakları boşaltmak

Dişleri fırçalamak, dil temizliği ve susam yağı ile dişetlerini ovmak

Yüzü soğuk suyla yıkamak

Susam yağı ile tüm vücuda masaj yapmak ve ılık su ile duş almak

Yoga asana (duruşları), pranayama (nefes egzersizleri) ve meditasyon  

Hafif bir kahvaltı  

12.00-13.00 Öğle yemeği

Gün batmadan akşam yemeği

Uyumadan önce dişleri fırçalamak, yüz yıkamak, ayakları ve başı susam yağı ile ovmak, rahatlamak, dua etmek   

22.00-23.00 Uyku zamanı

VATA, PİTTA, KAPHA

Prakrutiniz, yani yaratılış niteliğiniz sadece vata, sadece pitta, sadece kapha veya bunların kombinasyonları olabilir. Bu nitelik değişmez. Ayurveda doktorları nabzınıza bakarak prakrutinizin ne olduğunu belirliyorlar. Prakruti doğuştan sabit olup değişmemekle birlikte, doshalarınızın dengesi yaşam biçiminize, yaşınıza, yiyip içtiklerinize, mesleğinize, çevre ve mevsim koşullarına bağlı olarak bozulabiliyor. Doshalardaki bu dengesizliğe vikruti adı veriliyor. Vikruti önü kesilmediği zaman hastalıklara sebep olabiliyor. Çeşitli ayurvedik terapiler yoluyla, (masajlar, bitkisel takviyeler, yoga, nefes, meditasyon, doğru beslenme) vikruti tekrar denge haline sokularak, kişinin kendi doğasıyla uyum içine girmesi sağlanıyor. İyileşmenin kalıcı olması için de kişinin hayat koşullarına uygun bir yaşam tarzı haritası belirleniyor.

Aşağıda kısaca doshaların özellikleri, dengesizliğin sebepleri, semptomları ve doshaları dengelemekle ilgili bilgi edinebilirsiniz.   

Vata Dosha (Hava ve Boşluk)

Vata Özellikleri: İnce ve hafif beden yapısına sahiptir. Aktiftir.  Kuru cilde sahiptir. Soğuk hava sevmez. Düzensiz iştah ve sindirim sistemi görülür. Yeni bilgiyi çabuk öğrenir ve çabuk unutur. Endişe, telaş, heyecan duygularına yatkındır. Kabızlık ve gaz görülür. Uykusu hafif ve kesilmeye eğimlidir.

Vata Dengesizliğinin Sebepleri  

Aşırı Stres  

Alkol bağımlılığı

Sigara ve uyuşturucu kullanımı

Soğuk, kuru ve rüzgarlı hava

Yaşam biçiminde veya mevsimsel ani değişiklikler

Vata dengesini bozan yiyeceklerle beslenmek

Öğün atlama ve açlığı göz ardı etme

Uzun seyahatler

Üzüntü, korku veya şok

Vata dengesizliğinin semptomları   

Eklem problemleri

Kas ağrıları

Adet dönemi sancıları

Vücut ağrıları

Kasılma

Kabızlık, gaz, şişkinlik

Huzursuz bağırsak sendromu

Yüksek tansiyon

Ürperme

Ciltte kuruluk

Susuzluk

Üzüntü

Panik ve Endişe Hali

Depresyon

Soğuğa karşı dayanıksızlık

Vatayı dengelemek için gerekli olanlar  

Düzenli bir rutininiz olsun

Kendinizi sıcak tutun

Ilık yiyeceklerle beslenin

Sükunet içinde olun (veya bunun yollarını arayın)

Soğuk yiyecek ve içeceklerden uzak durun

Pitta Dosha (Ateş ve Su)

Pitta Özellikleri: Orta beden yapısına sahiptir. Sıcaktan hazzetmez. Sindirimleri iyi, iştahları yerindedir. Orta hızda öğrenirler ve hatırlarlar. Öğün atlayamaz, açlığa kolay dayanamazlar. Kolay kızıp öfkelenirler. Öncü, lider özellikleri vardır. Soğuk yiyip içmeyi tercih ederler. İyi konuşmacıdır.  

Pitta Dengesizliğinin Sebepleri  

Aşırı stres

Kendine aşırı yüklenmek ve yüksek beklenti içinde olmak

Sürekli bir şeyler yetiştirmek zorunluluğu

Pitta dengesini bozan yiyeceklerle beslenmek

Aşırı sıcaklar

Yeteri kadar dinlenememek

 

Pitta dengesizliğinin semptomları

Ateş basması

Sivilcelenme

Kaşıntı

Reflü, ülser, mide ekşimesi/yanması

Vücutta iltihaplanma

Hazımsızlık, kabızlık veya ishal

Öfke, sinir, asabiyet

Bitkinlik

Nefes kokması

 

Pittayı dengelemek için gerekli olanlar

Aşırı sıcaktan kaçının

Fazla yağdan ve tuzdan uzak durun

Serinletici ve baharatsız yiyeceklerle beslenin

Serin içecekler için

Pişmiş ve çiğ yiyeceklerin dengesini kurun

Kapha Dosha (Toprak ve Su)

Kapha Özellikleri: Yapılı, güçlü ve dayanıklı beden yapısına sahiptirler. Metodik ve yavaş faaliyetler görülür. Yağlı ve parlak cilt yapısına sahiptir. Yavaş sindirim ve geç acıkma görülür. Sakin ve sabit kişilik özellikleri görülür. Geç öğrenir, geç unuturlar. Zor heyecanlanırlar, uzun ve ağır uyurlar. Saçları güzel, gür ve koyu renklidir.

Kapha Dengesizliğinin Sebepleri  

Kilo alma

Depresyon

Soğuk ve nemli hava

Kapha dengesini bozan yiyeceklerle beslenmek

Eşya bağımlılığı

Fazla uyumak

 

Kapha dengesizliğinin semptomları

Atalet ve isteksizlik

Ağırlık hissi

İştahsızlık

Ödem

Mukus birikimi

Nefes alma güçlüğü

Hareketsizlik

Fazla uyuma

Depresyon, mutsuzluk

Sevgi ve destek eksikliği hissetme

Açgözlülük, karışmışlık duygusu, sahiplenicilik

 

Kaphayı dengelemek için gerekli olanlar  

Bol bol egzersiz yapın

Ağır yiyeceklerden uzak durun

Aktif olun

Buzlu yiyecek ve içeceklerden uzak durun

Yağlı ve ağır yiyeceklerden uzak durun

Hafif ve taze yiyecekleri tercih edin

 

Genel olarak tüm doshaları dengelemek için:

Doğayla ve kendinizle uyum içinde bir yaşamı tercih edin

Sade bir yaşam kurun

Sağlıklı yaşamak için düzenli bir beslenme rutini oluşturun

Huzurlu bir ortamda yemek yiyin, yerken televizyon izlemeyin

Düzenli olarak yoga, nefes egzersizleri ve meditasyon yapın

İşlenmiş, paketli, dondurulmuş gıdalardan ve nikotinden uzak durun

Alkol ve kafeinden mümkün olduğunca uzak durun